Сумын бүх бүсгүйчүүдийг “сургасан” багштан

Бүх юмны багш гэхээр нэгэн лут мунаг нөхөр хүрэлцэн очсоныг хангайн нэгэн сумынхан хэрхэн мэдэх билээ. Энэхүү болсон явдал эрт дээрийнх биш тул бараг бүгд мэдэх учраас дээрх сум хийгээд баатрын нэрийг дурдах боломжгүй бөлгөө. Баатрыг Баагий хэмээн авгайлах нь дээр мэт санагдана. Тэрбээр хотын нэгэн хувийн дээд сургууль төгссөн хорь гарч яваа цоглог идэр эр билээ. Хотод ажил олдоогүй учраас элдвийг амалж багш урьсан хангайн нэгэн сумыг сонгожээ. Очиход байр, хоол бэлэн, идэш төдийгүй амьжиргааны хэдэн мал хүртэл “зүсэлнэ”, тариа ногооны талбай хүртэл өгнө гэсэн тул дүүрсэн хэрэг гээд туучихаж. Харин хотын ганц зүйлд л хоргодож авай. Тэр бол ужид цэнгэлийн мананд төөрсөн нэгэн гэдгийг надаар хэлүүлэлтгүй болов уу. Хотын охид, хүүхнүүдэд л ялимгүй хоргодсон хэрэг л дээ. Болзсон өдрөө сумын төвд хөл тавихад удирдлагууд нь ёстой л хөл алдан угтаж, хоёр өрөө дүнзэн байшинд оруулжээ. Хэл, уран зохиолын багш ухаантай юм болохоор ахлах ангид голдуу хичээл орох болсон байна. Хагас, бүтэн сайн таарсан тул сумын төвийн байдалтай танилцан дэлгүүр хоршоогоор нь оржээ. Санасныг бодоход хүн ам харьцангуй олонтой сум бололтой. Охид, бүсгүйчүүд нь ч улаан хацраа “гээсэн” хот маягийн харагдсан нь хаа очиж сонирхолтой санагдсан аж.

Нэг хэсэгтээ сумын төвийн ганц гуанзанд хооллож байхаар шийдэв. Явуулын хүний хөл тасардаггүй учраас нэгэн гуанз, бас цөөн ортой зочид буудал ч ажилладаг юм байна. Өмнө нь хөдөө гадаа бараг явж байгаагүй болохоор эхэндээ уйтгартай ч юм шиг, сонирхолтой ч юм шиг хачин орчин тоссон нь гарцаагүй. Эхний сард хичээлээ заагаад овоо хүн шиг амьтан явсан байна. Хотын хүн тэгээд ч ганц бие болохоор ойр хавийн айлууд оройн хоол идэхийг урин гэр орноороо оруулан зах зухын хүн амьтантай ч танилцаж амжсан байна. Энэ ч яах вэ, байдаг л асуудал. Чөлөөт цагаараа гэрээс гаралгүй ном уншиж, зурагт үзсээр зэгсэн уйдах янзтай болоод иржээ. Бас ч гэж сарыг ардаа хийсэн тул нүүр нэлээд хагарч бараг тэр сумын уугуул мэт болсон байна. Сумын Засаг дарга болон бусад удирдлагууд нэгэн үдэшлэг зохион мань эрийг нутаг орныг нь зорьж гурван жилийн гэрээтэй ирснийг нь танилцуулсан учраас нутгийн “индианууд” ч нэг их сонирхсонгүй. Манай нутгийн залуу гэж ойлгосон бололтой элдвээр хоргоогоогүй гэнэ билээ.

Ертөнцийн бор хоногууд урсан өнгөрсөөр нэг мэдэхэд гурван сарыг үджээ. Хавийнхаа айлуудаар орж гардаг ч болоод амжиж. Сумын соёлын төвийн захирал гэх хэлэмгий цагаан бүсгүй нэлээд саймшрах болсон нь эхлээд нэг их юм бодогдуулсангүй. Нэг өдөр харин Наран гэх өнөө бүсгүй ажил дээр нь ирээд “Манайх нэг FM радиотой юм. Эндээс сонгуульд нэр дэвшсэн нэг улс төрч өгсөн юм. Ажиллуулах хүн байдаггүй. Би л чадан ядан нэг юм явуулсан болдог. Та уран зохиолын багш хүн байна. Надад туслахгүй юү” хэмээжээ. Баагий ч уухайн тас зөвшөөрчээ. Ингээд ажил тарсны дараа ажил дээр нь яваад очжээ. Хоёулаа цай цүү болонгоо радиогоо хэрхэн ажиллуулах төлөвлөгөө боловсруулсан байна. Ингэх завсар бас ч гэж дотно танилцаж сайн, муу бүхнээ ярилцсан гэхэд болно. СУИС төгсөөд төрсөн сумандаа ирсэн гэнэ. Урлагийн мэргэжилтэй болоод ч тэр үү нэлээд нүүрэмгий бололтой. Бие хаа, царай зүс ч муугуй нэгэн болох нь үйл хөдөлгөөнөөс нь илхэн харагдана. Хувцасаа зориуд тэгж сонгосон уу, эсвэл урлагийн хүн учраас донжийг нь тааруулав уу хачин гоёмсог харагдуулахыг нь хэлээд яах вэ.

Энэ үеэс л Баагийд нүглийн бодол тээгдсэн гэхэд хилсдэхгүй. Энэ бүсгүйг нэг тэнгэр харуулчих юмсан гэх бодол цээжинд нь хургах болсон байна. Тэгэхдээ нэг их яарсангүй. Өдрөөс өдөрт дотносон радиогоо овоо хөл дээр нь босгоод авсан болохоор сумын удирдлагууд ч дэмжих янзтай.Цагийн цалин ч өгөх болсон байна. Мөнгөний хэрэгцээ хаана ч байдаг л зүйл. Гэхдээ суманд, тэр дундаа ганц бие эр хүнд гарз багатай болох нь мэдэгдсэн ажээ. Гуанзанд ганц нэг орохыг эс тооцвол мөнгөний хэрэг бараг гарахгүй байлаа. Ажил төрөл хэвийн ажин түжин явтал Наран нэг орой гэртээ урив. Аав ээж, хоёр дүү нь аймгийн төвд суудаг бөгөөд тэрээр энд эмээтэйгээ амьдардаг ажээ. Эмээ нь хөдөөгийн нэг жирийн хөгшин байлаа. Хоол, цай болсон хөгшний аашийг хэлэх үү яг л өөрийнх нь эмээг санагдуулна. Сайхан хооллож ундлаад явах болов. Эмгэн их л баярласан байдалтай “Миний хүү орой ирж хоол идэж байхгүй юү. Бид хоёулхнаа болохоор хүн өгүүлэх юм байна шүү дээ. Хөгшин би ч яах вэ, үеийнхэн нутгийнхантайгаа болоод л байна. Энэ охин хот газар дасчихсан болохоор хүний мөрөөс болдог бололтой” гээд л ярьж гарчээ. Хөдөөгийн хөгшин ч мань эрд ихэд таалагдсан аж.

Гэхдээ ач охин нь бүр ихээр тэчъяадуулан таалагдсаныг хэн мэдэх билээ. Эр хүний дотор эмээлтэй, хазаартай морь багтдаг тул элдвийг бодож боловсруулсан нь мэдээж. Гэхдээ л яарч түвдэхгүй байлаа. Энэ нь ч дээр болов. Сумын төв сумын төв л болохоор хэл ам, хүний нүдний хор тусах нь мэдээж шүү дээ. Радиогоо ажиллуулан аяга цай уусан шиг явав. Удалгүй сумын сургуулийн урлагийн үзлэг болох нь тэр. Хамаг ажил Нарангийн нуруунд үүрэгдсэн нь ч ойлгомжтой. Баагий шүлэг, өгүүллэг унших, шог, хошин тоглолт хийж хүүхдүүдийн бэлгэлийг удирдан, шүүгчийн бүрэлдэхүүнд ч ороод авчээ. Урлагийн үзлэг сайхан болж, амжилттай оролцсон ангийн багш нар бяцхан хүлээн авалт хийж ачааны хүндийг үүрсэн Наран, Баагий хоёрыг дайлжээ. Ойрд амсаагүй тул гашуун нясуун юм дотрыг нь мялаахын зэрэгцээ чивэлт бодлыг нь сэрээжээ. Энэ шөнө л Нарангийн учрыг олъё хэмээн бодож төлөвлөн суусныг хэлэх бараг илүүц биз. Хүлээн авалт таруут Нарангийнд оройн хоол идэхээр уригдан очив. Эмгэн хөл нь газар хүрэхгүй амьтан бууз, банш жигнэн сүйд болжээ. Шахуулан барин ганц хоёр хундага тогтоосон Нарангийн нүүр, хүзүү туяарахын үзэсгэлэнтэй хийгээд дур булаамыг яана. Оройн хоол идээд Наранг сэмхэн гэртээ урьжээ. Наран ч татгалзсангүй. Гадаа харанхуй тул ичиж нуугдах хэрэг байсангүй.

Дэлгүүрээр орж халаалтын зүйлс аваад гэртээ орон тухлав аа. Наран хэзээ язааны хоёр мэт эрхэм дотно харьцах нь ч таатай. Угийн задгай сэтгэхүйтэй болохоор биеэ барихын зовлон үгүй бололтой. Ганц орон дээр нь зэрэгцэн суусан тул мөр шүргэлцэн байх нь ч тааламжтай мэдрэмж төрүүлэх авай. Наран зориуд нөмгөн хувцасласан гэмээр нүцгэн шахуу харагдах нь нүгэлт бодлыг улам дэвэргэж байлаа. Ууж, идэхийн далимаар шүргэлцсээр нэг мэдэхэд бүсэлхийгээр нь зөөлхөн тэвэрсэн байв. Наран огт цааргалсангүй. Харин ч наалдан суух нь хачин. Зүгээр нэг хүний мөрөөс болсон бүсгүй бус ямар нэгэн юм хүсэмжилсэн хүүхэн хүн гэхээр амуй. Түүний тачигнасан цайлган цагаан инээд ч тачаалын галыг өрдөнө. Гэхдээ хашир хүн шиг хандах нь мэдээж. Юуны туханд хүрэлгүй үнсэж үнгэн үргээхийг ч хүссэнгүй. Бүх юм болохоороо болдог хорвоог ямар мэдэхгүй биш дээ. Уусан юмандаа нэлээд халаад ирцгээв. Нарангийн инээд цөөрсөн ч “Яана аа, би согтож байх шиг байна” гээд эрхлэнгүй харцаар ширтжээ. Үүнийг бараг анаж байсан “анчин” гохоо дарахад бэлдэв.” Жаахан амрахгүй юү дээ. Маргааш амралтын өдөр” гээд хажуулдуулан хэвтүүлж орхижээ. Наран хажууд нь суналзан хэвтэх нь ямар үзэсгэлэнтэй харагдахыг харанхуйн бурхан, Баагий хоёроос өөр хэн ч харах билээ дээ. Зориглосон Баагий чихэнд нь үг шивнэх далимаар хүзүүгээр нь зөөлхөн үнсэж эхэлжээ. Наран хорьсонгүй нь юу л болвол болог гэсэн аятай. Аажуухан өгсүүлсээр уруулыг нь озон авав.

Наран хэдийнэ үнсэлцэж гаршсан нэгэн болох нь хариу үйлдлээс нь харагдана. Наран гэнэт “Ингэж болж байгаа юм уу?” гээд өндийх гэжээ. “Бололгүй яахав. Эхнэр болох хүн маань хол буй. Солонгост сурдаг юм. Чи бид хоёр хүүхэд биш шүү дээ. Амьдралын хатуу үнэний хаагуур гарах билээ” гэх зэргээр уяраасан байна. Бүсгүй харин одоохондоо найз залуугүй гэдгээ ч нуусангүй. Гэхдээ хорьж болдоггүй 23 насандаа яваа учраас эр хүн хүсэлгүй ч яахав. Нэгэнт бүх зүйл тодорхой тул орондоо орохыг хоёул зэрэг хүсэмжилжээ. Баагий гэрлээ унтраан хувцасаа тайчаад орондоо оржихуй. Наран гэнэтийн явдалд цочирдсон уу овоо сэргэчихсэн хувцасаа аажуухан тайлж авай. Шилэн оймсоо тайлах нь шидийн юм шиг сэтгэл гижигдэнэ. Баагийгийн бие махбодь аль хэдийнэ бэлэн болсныг хэлээд яахав. Бүрэн тайчсан Наран могойчлон гулссаар орж ирэхүй угтан тэврээд яах ийхийн зуургүй дороо хийж авчээ.

Нэг мэдэхэд бүхнийг ёсоор болгочихсон тонгочиж авай. Наран бузгай янаг бүсгүй бололтой зөөлөн гиншин займчих нь урамтай. Уулзсан бэлгэс урин тачаангуйн замаар эргэлт буцалтгүй орох нь тэр ээ. Эм хүйстэнтэй учраагүй удсан тул эхнийх нь бараг жирэн год болсныг хэлээд яах вэ. Уучлал хүсэн уруулыг нь амтлан үнэнээ хэлээд ууц нурууг нь илбэн тохинуулсан байна. Бүсгүй ч таатай нь аргагүй цээжинд нь наалдан хярах нь эр хүн ихэд хүсэмжилснийх биз ээ. Баахан хэвтээд хөнжлөөрөө ороогдон өндийж хундага тулгажээ. Энэ хорвоогийн элдвийг хүүрнэхийн зэрэгцээ ажил төрлөө ч ярилцсан байна. Энэчлэн хэсэг хэвтээд дахин хүсэмжилсэн тул дараад ноолж эхлэв. “Ямар амархан сэргэдэг юм бэ? Хаанаас ирдэг дур вэ? Жаахан амраа ч дээ” гэх нь хориглох бус хэт хүсэмжилснийх буй за. “Яадгийм. Яах гэж хөөрхөн бас амттай төрсөн юм бэ, чи” хэмээн тачаалын үг урсгаад ум хумаа углаад авахуй санамсаргүй хэвтсэн Наран цочин дуу алдаад чимээгүй болов. Хүүхэд төрүүлээгүй залуухан бүсгүйн бэлэг зөөлөн булбарай, бариу бачуу гээд алийг өгүүлж барахав. Ёстой л ид шидийн мэт сэтгэл төрүүлэн хурьцах хүслийг бадраана. Саяхан хийчихсэн, бас согтуу тул энэ удаагийнх удаан үргэлжилжээ. Наран жаал ядрав уу, яав жаахан азнахыг хүсэх ч үл тоон хөдлөх Баагийгийн ууцаар тас тэврэн биедээ наагаад уухилан зүтгэх нь адтай. Өндөр гоолиг бүсгүйн урт хөл ууц нурууг нь дураар ороох агаад хавчиж байгаад хөдлөх нь ч гайхалтай таашаал төрүүлнэ. Бараг дээр, дороо орохыг шахан үзсээр сонирхолтой нь хэлэлцэж тохирсон мэт зэрэг тавьжээ. Тачаал нь ханасан Нарангийн бие сулран сулбайсаар гүн амьсгаадан тааламжтай нь аргагүй хэвтэнэ. Хэн хэн нь сэргээд ирсэн тул унтахыг урьтал бололгүй ярилцангаа хундага тулгасан шиг цаг нөхцөөх ажээ.

Шөнө дөлөөр шимтэй ажлаа дахин нэг хийж аваад Наранг хүргэж өгөхөөр гарав. Тэр нь ч дээр байлаа. Жижиг газрын зовлон ихийг мэдэх хойно. Гадаа нохой ч үгүй тул нэг их нуугдаж хаагдалгүй хөтлөлцөн, сугадалцан алхжээ. Тэд бүхнийг тохирсон бөгөөд цаашид болсон бэлгийн амьдралыг нь ингэсхийгээд цэглэе. Байнгын шахуу хавьтагчтай болсон Баагий дутагдах, гачигдах юмгүй додигор байлаа. Гэхдээ хэмжээ хязгаар байсныг хэлэх хэрэгтэй. Түүнээс хойш нэг хэсэг амар тайван байв. Гэвч болдоггүй юмыг яалтай билээ. Бусармаг нэгэн санаа биеийг нь зовоох болсон нь хичээл ордог ангийн хөөрхөн шар охин Одука байв. Хэл, уран зохиолын хичээлд бусдаас сайн, царайлаг, бие нь төлжиж яваа нэлээд сэргэлэн, тэрүүхэндээ ялимгүй аальгүй ч гэхээр гүйлгээ хар нүдтэй охин бөлгөө. Бүсэлхий, цээжнийх нь хөдөлгөөн, хэлбэр эр хүний анхаарал татахтайгаа болсон хөдөөгийн биерхүү охин бөлгөө. Хэл, уран зохиолын хичээлд сайн нь өөрийнх нь дур сонирхлоос гадна залуухан багшийнх нь төрх татсаныг хэн тэгж санах билээ. Хичээл асуух нэрээр урд хойно нь орж эхэлснийг эхэндээ нэг их анзаарсангүй. 11 дүгээр ангийн охин нас биед хүрэлгүй ч яах билээ. Хотын охид бол бараг л толгой дараалан “юм” үзчихсэн явдаг нас биш үү?

Хөдөөгийн охид арай даруулгатай ч мэдээллийн эриний охид юу эс андах вэ. Эцэг, эх нь малчин гэхэд элдэвтэй охин төрүүлжээ хэмээн боддог болов. Сумын сургуулийн дотуур байранд суудаг нь бас нэг боломж гэхэд хилсдэхгүй. Нэг орой орж ирээд хичээл асуухын хажуугаар багшдаа гарын хоол хийж өгөхөөр болсон нь ч нэгэн нөхцөл бүрэлдсэн мэт санагдана. Хөдөөгийн охин гэхэд хот маягаар хувцаслажээ. Хоол унд зэхэхээр босон суун явах нь Бурхны урласан бүтээл мэт үзэгдэнэ. Баагий зурагт үзсэн дүр эсгэвч бодол санаа нь шавь дээрээ тусчээ. Ногоо арилгахаар хагас суух үед гуя хас нь гялсхийхийг ажихуй аль хэдийнэ төлжжээ. Гайгүйхэн алцайчихаар хоёр хөлөө тэлсхийн суунгаа хормой хотоо янзлах нь бүсгүй мэдрэмж бүрэн суусны шинж авай. Хоол үнэхээр сайн хийдэг нь хийсэн цуйвангаас нь илт амтагдана. Хоёулаа хооллох зуур хэд гурван үг сольсон нь шинэ сэдлийг нь улам батжуулжээ. Хамт нэг өрөөнд амьдардаг охин нь хөдөө гэр рүүгээ явсан тул ганцаараа байгаа ажээ. Энэ бол охин багшдаа хаясан “ханд” гэдгийг хэлүүлэлтгүй болов уу. Сурагчаа ямар “Архи ууя” гэлтэй биш гарч дэлгүүр орж ганц шил зөөлөн дарс, хоёр шил пиво авчээ. Хотын бааран дунд өсч өндийсөн гэхэд Баагий хаа очиж хатуу юманд тийм ихээр татагдаагүй нь нэг талаар олз авай.

Шавь нь ч хотын охид шиг ууж идэхийг үзүүлж өгдөггүй нь сайн бас сайхан санагдав. Дарс аягалан баривал “Багш аа, юу юм бэ?” гэх нь “Би уудаггүй” гэсэн үг нь ойлгомжтой. “Юу ч биш, зөөлөн дарс. Ёс юм нэг хундага уучихад гэмгүй. Тэгээд ч ууж чаддаггүй чинь нэн сайн. Хот руу сургуульд яваад сурчихгүй л бол дэмий эд дээ” хэмээн сургамжилжээ. Охин шимэн уухуй үнэхээр архи биш чихэр амтагдах шиг болжээ. “Нэгэнт оройтсон тул ханьдаа хоноод өглөө эрт явна биз. Багш нь газраар унтчихъя” гэвэл “Хүүе, яаж болдог юм багш аа. Би газраар унтъя” гэх нь эргэлт буцалтгүй шийдсэнийх гэмээр ажээ. Баагий хоёр шил пиво уун зоригоо чангалахуй амтанд нь болоод дарснаас аягаар уучихсан шавийнх нь зориг чангараад ирсэн бололтой. Ирээдүйнхээ тухай, тань шиг хэл, уран зохиолын багш болно гэх зэргээр ярих нь адтай. Хоёул орондоо орчихоод хэсэг ярилцан хэвтэв. Хувцсаа тайчин хөнжилд шургасан шавь нь ойр ойрхон эвшээлгэн хэвтэх нь сэтгэл ихэд хөдөлснийг туршлагатай хүнд мэдэгдэм ажээ. Үүнийг зөнгөөрөө мэдэрсэн Баагий багш гэдгээ умартсан гэхэд болно. Нэг мэдэхэд өөрийн мэдэлгүй “Одука нааш ир. Зэрэгцэж хэвтээд ярилцъя” гэчихжээ. Хэлсэн хойноо өөрөөсөө ичих шиг болсноо санах зуур шавь нь “Болох юм уу?” гээд зөөлөн дуугарсан нь татгалзахгүй байгаан шинж билээ. “Бололгүй яахав” гээд зайчилбал бишүүрхэнгүй ч зоримог гэгч нь ороод ирэв. Хурдхан хучиж аваад догдлон тэлчлэх зүрхээ даран амьсгаагаа жигдлэхийг хичээн хэсэг хэвтсэн авч хэрэг тусыг эс олов. Улам догдлон тонгочих ажээ. Дээр нь нэмээд дэргэдээс нь төөнөх булбарай охины халуун биеийн элч төөнөх нь хачин таатайг ч хэлэх юун.

Ямар ч эрийн сэтгэл алдарч, зүрх оволзом нь ойлгомжтой. Тэсвэр алдсан багш төдөлгүй хажуулдан шавиа тэврээд өөр рүүгээ аажуухан татахуй ямар ч мэдрэлгүй шахам болсон охин хүрээд ирэх нь тэр. Биедээ наан хэсэг ажиглахад шавь нь огт цааргалахгүй нь хачин. Багшийн зориг хийгээд хүслэн улам бадрав. Хамаг биеийг нь илэн таалж, хөхөвчийг нь зөөлхөн тайлж тавиад сэргэр хатуу хөхийг нь базлан тачаадаж эхлэвэй. Шавь нь бүх биеэ багшдаа тушаасан бололтой огтхон ч эсэргүүцэхгүй ажээ. Нэгэнт шийдсэн учраас үнсэн таалж, озон ноолж гарав. Бараг илбэтэй юм шиг хөдлөн дотоожийг нь мулталж орхисноо өөрөө ч хожимдон ухаарчээ. Охин юу ч дуугарсангүй нь юу л болвол болог гэж бодсоных уу, би ч бас мэднэ гэснийх үү, хэн мэдлээ. Онгон байвал яана даа гэж бодтол “Багш аа, би найз хөвгүүнтэй байсан” гэх нь “Би юм үзсэн” гэх шиг сонсогджээ. Өд мэт зөөлхөн булбараа шавиа дороо хумин балбаж гарав. “Жад”-аа тултал зоохуй шингэхэн дуугаар зөөлхөн гинших нь аль хэдийнэ юм үзсэн бүсгүйн шинж бөлгөө. Хоёр хөлийг нь тэлсхийн болдоггүй бороо уганд нь тултал түлхээд азнасхийв. Булбарай охин “Болиоч дээ, тулаад байна ш дээ” хэмээвч цаанаа их л тааламжтай бололтой хуурайгаар уйлагнаж гарав. Уруул амыг нь үмхлэн, улаахан хэлийг нь хөхөн мунаглахуй шавь нь гар, хөлийн аясаар авай.

Сайтар нухаад шингэнээ садартал нь асгаад хөдөлгөөнгүй болжихуй. “Бүтэж үхлээ. Багш аа, өндийгөөч” гээд шавь нь дороос нь түлхэгмэглэв. Баагий бага зэрэг хазайлдан зай тавьж өглөө. Нэгэнт нүүр битгий хэл нүд хагарсан багш, шавь хоёр бие биенээ нүцгэн, нөмгөнөөр харж байгаад шивнэлдлээ. Эрээ цээрээ ч алдах янзтай. “Чи ингэхэд надтай ийм юм хийнэ чинээн төсөөлж байв уу” хэмээн багш асуухад “Аль дээрээс мэдэрсэн. Ний нуугүй хэлэхэд би таныг ч хүссэн” хэмээжээ. Тэгээд “Би найз хөвгүүнтэй байсан юм. Надаас хоёр ах. Хот руу сургуульд яваад харьцаа тасарсан. Бид хоёр бүр суух дээрээ ч тулж байлаа. Тиймээс энэ ажлыг хоёр жилийн өмнөөс мэддэг болсон. Түүнтэй тэгээд дасчихсан болохоор хааяа санагдаад байдаг юм “ гэж үнэнээ ч хэлжээ. Ингээд Баагий багш шавьтайгаа нэгэн зүйлийг нэлээд нарийвчлан ярилцжээ. “Нэгэнт иймдээ тулсан юм чинь хоёулаа хааяа хамт хонож байя. Чи аймаг ороод ерөндөг тавиулчих. Бүгдийг би аргалъя. Эс тэгвэл жирэмсэн болчихож магадгүй. Энэ удаа яах бол, санаа зовж байна” гэвэл. “Багш аа, санаа зоволтгүй. Би календарь хөтлөөд сурчихсан юм.

Сумын эмч эгч манай ойрын хамаатан байгаа юм. Намайг найз хөвгүүнтэйг мэдээд хамгийн түрүүнд сэргийлэх арга зааж өгсөн билээ. Би хоёр жил алдаагүй юм. Гайгүй байлгүй дээ. Хойд, урд талаас нь хоёр, хоёр хоног хасаад явахад алзахгүй” гэх нь сүрхий гаршсаны шинж юм. За, тийм байж. Тэгвэл болох, болохгүй бүхнийг чи өөрөө зохицуул. Би бусдыг нь даая” гэжээ. Даая гэдэг нь сургууль төгсөх, их, дээд сургуульд элсэхийг бодъё гэсэн үг ажээ. Ийн тохирсон хоёр итгэлтэйхэн наадаж авай. Шавь нь цэл залуу учраас ханаж цадахыг мэдэхгүй бололтой. Ойр ойрхон “Багш аа, би таныг хүсч байна” гээд эрхлэн өдөх нь сайхан. Идэр насны эр хүн юунаасаа ч буцах билээ. Хүссэнээр нь болгож тавив. Яг л хутга тавилгүй мах идэж, хундага тавилгүй архидна гэдэг шиг. Сүүлд нь бүр тоогоо ч мартжээ. “Миний хэвлийгээр өвдөөд байна ш дээ” гэх шавийнхаа үгийг сонсоод тэр дэндүү ойрхон олон хийснээ санав. Архи уугаагүй учраас “ажил”-д сайн байх нь аргагүй. Хоёулаа л хорьж болдоггүй насан дээрээ яваа улсууд шүү дээ. Ингээд Баагий ямар ч байсан хүний нутагт бэлгийн гачаалд ороод байхааргүй болоод авчээ. Хоёрын хоёр залуухан бүсгүй сэлгэнэ гэдэг баргийн эр хүнд заяахгүй ховор тохиолдол нь мэдээж. Элдвийг бодохоо байсан Баагий ажил, гэр хоёрынхоо дунд амгалан нь аргагүй сажлах болжээ. Гэхдээ нэр хүндээ сэвтээхгүйн тулд шавьтайгаа нэн болгоомжтой учрах нь дээр гэж үзэв. Тэгэх нь ч дээр байсан юм. Харин Наран тэр хоёр бараг үеийн улс учраас нэг их цэрвэх зүйл байсангүй. Тэгэвч болгоомжтой байхыг чухалчилжээ.

Хамгийн ихэд хичээж асан зүйл тэр хоёрыг халз тулгахгүйгээр зохицуулах явдал байлаа. Хоёрын хоёр бэлэн антай “анчин”-д хорвоогийн амьдрал сонин болоод иржээ. Чин үнэнийг хэлэхэд ангийн тоо нь гүйцээгүй байсан бололтой. Түүний хоол иддэг гуанзны зөөгч Цээмаа гэх уянгалаг нэртэй зэгзгэр бор охин хараа булаагаад болдоггүй. Өөрөө ч үг хэл өдөхийг нь яана. Орох болгонд л ямар нэг яриа өдөөд сүйд болдог болжээ. Сумын охид ер нь гадны хүн сонирхомтгой юм уу ч гэж санагдана. Тийм ч биз, үгүй ч биз. Үеийн залуус нь аль хэдийнэ айлын эзэн болчихсон, аль эсвэл хот руу сургууль соёлд яваад талийчихсан. Төвөө сахиж үлдсэн хэдэн хар юм нь өдөр, шөнөгүй архидахаас өөр ажилгүй болохоор тэгдэг биз ч гэж хүртэл боджээ. Харин энэ санаа илүү магадлалтай байсан бөгөөд Цээмаа сүүлд нь яг ийм санааг өөрт нь хэлсэн билээ. Нэг өдөр сумын биеийн тамирын багш Баагийг дуудуулжээ. Очвол “Аймгийн аварга шалгаруулах тэмцээн болно. Манайхан голдуу багаараа түрүүлдэг уламжлалтай. Хоёр гол хүн маань цэрэгт явчихлаа. Чи волейбол тоглоно биз?” гэв. Өөрийн хэмжээнд тоглочихно гэвэл “Өөртөө итгэлтэй байх чинь. Сайн байна. Чамайг ажлаас чинь чөлөөлнө. Өнөөдөр сургуулийн зааланд гар нийлүүлээд маргааш мордоно” гэжээ. Зааланд болзсон цагтаа очвол, эрэгтэй, эмэгтэй багийнхан цугласан байв. Тэдний дунд биеийн тамирын цэнхэр хувцасаар гоёсон Цээмаа нүдэнд тусна.

“Өө, та тоглодог юм уу?” гэсээр тосон иржээ. Тэд оройжин талцаж тоглоод тарав. Маргааш нь аймаг явахаар “Пургон”-нд чихцэлдэн суувал Цээмаа зэрэгцжээ. Суудал тохиолдлоор шахуу тэгж таарав уу гэдгийг хэн нь ч тааварласангүй. Аймгийн төв нэлээд зайтай тул замдаа үдийн цай уухаар болоход Цээмаа нэлээд аминчирхан “Ахлах тогооч та бид хоёрт мах, ногоо чанаж өгсөн” гээд гаргаж иржээ. Бусдын адил бүгд хүнсээ нийлүүлэн тойрч суугаад өдрийн ундаа уув. Ингээд ширүүхэн давхиад аймгийн төв оржээ. Ихэнх хүмүүс аймагт ахан, дүүстэй тул буудалд буусангүй. Бараг Баагий ганцаар хоцрох шахтал ашгүй Цээмаа очих газаргүй хэмээн шалтаглаж ханьдаа буужээ. Биеийн тамирын багш буудал, хоолны мөнгө орхиод айлд очихоор явжээ. Хоёулахнаа үлдсэн тул оройн хоолоо хамт идээд амрах болсон нь сайхан далим авчирчээ. Хоёулаа Баагийгийн өрөөнд буу халахаар болж идэх, уух юм базаагаад тухалжээ. Зурагтыг нь асаасан болчихоод ярилцаж гарлаа.

Маргааш нь тэмцээнтэй тул нэг их хүндрүүлэх хэрэггүй байлаа. Бусад сумаас ирсэн баг тамирчид харин бузгай наргих ажээ. Мань хоёр шил дарс, дөрвөн шил монгол пиво уун ярилцлаа. Цээмаагийн бүтэн нэр Цэрэнмаа ажээ. Хөдөө маягийн гэдэг юм уу эмээ маркийн нэр санагдсан ч өөрийг нь харвал аятайхан зохицсон ч гэмээр сэтгэгдэл төрнө. Хоёул буудлын люкс өрөөний ганц орон дээрээ зэрэгцэн суугаад хөөрөлдөн ууж, идэж гарлаа. Цээмаа аюулын яриа бүсгүй байв. Биеийн тамирын хувцас биеийг нь ёстой чимэх шиг болж, хамаг фигурыг нь хачин сайхан гаргажээ. Ташаа нь тэвхийгээд, цээж нь гурвалжлаад, хөх нь товойхын сайхныг хараад ханашгүй байлаа. Ядаж байхад үе үе үсээ шуух нь адтай. Хөёр хөөрхөн хөхийг нь улам гоё харагдуулна. Бариад авмаар санагдаж байлаа.

Тэгэвч тэссэнийг хэлэх юун. Ингээд нэлээд орой болж бас хоёул халмаглаад ирэв. Бусад өрөөнийхөн бүр дуулж хуурдаад халмаглах нь хэтэрчээ. Баагий туршлагатай хүний ёсоор “Хүний газар хоёулхнаа байж тарж бутраад яахав. Би хүн хаздаг хүн биш. Хамт зэрэгцээд унтчихъя” гэвэл Цээмаа Бурхны авралаар татгалзсангүй. Хоёул хөнжлөө зассан ч дотуур хувцасаа яагаад ч юм бүрэн тайлалгүй хэвтсэн болно. Ингээд маргаашийнхаа тэмцээний талаар ярилцжээ. Яриандаа халуураад бас далимдуулаад биедээ наалдсан нь сэрэл төрүүлэлгүй хаачих билээ. Нэг мэдэхүй Баагий Цээмааг бүсэлхийджээ. Тэгэн тэгсээр тэвэрч аваад үнсэхээ хэрхэн орхих билээ. Эхлээд Цээмаа “Та яаж байна аа “ гэсэн ч “Яадаг юм” гэхийг нь сонсоод дуугаа хураачихав. Тэр бол үндсэндээ зөвшөөрсний тэмдэг билээ.

Ингээд дураар дургилгүй хаачих билээ. Цээмааг хувцастай нь баахан ноолж ноцож байгаад тайчиж гарчээ. Тэр нэг их эсэргүүцсэнгүй. “Яана аа, яана аа” л гэх аж. “Яадаг юм, яадаг юм” гээд тайчсаар зорьсондоо ч хүрчээ. Нэг мэдэхэд бүсгүйн биеийг бүрэн мэдэлдээ авч эзэмдэж гарчээ. Цээмаа ч маш сурмаг хийгээд шаламгай “жороолж” гарах нь тэр. Санаачлагыг зэрэг шахуу гартаа авах нь овоо сурцтайн шинж ажгуу. Дороос хөдлөн тачаадахын гайхамшгийг харуулах нь Одука, Наран хоёроос ч илүү сексддэгийн илрэл авай. Бүр “Түр байзаарай. Би болоогүй шүү” хэмээн анхааруулах нь хэзээ язааны ойлголцсон хоёр гэлтэй байв. Тэрээр тэмцсээр өөрөө эхэлж дур ханаад, “За би боллоо” гэсэн нь “Бусдыг өөрөө мэд” гэсэн үг ажээ. Бүсгүйгээ хангасан эр юу байхав, хэд хүчтэйхэн бүлээд тавьж орхив. “Нутгийн залуус архи их уудаг нь таалагддаггүй. Таныг л харж, мөрөөдөж явлаа” хэмээн үнэнээ хэлэв. Ийнхүү гурван хүүхнээр адал явдлаа эхэлсэн Баагий гурван жил болохдоо сумынхаа бүсгүйчүүдийг бараг бүгдийг уруу татсан бөлгөө.