Хоригдол эрийн ховор тохиох эрхтэнд хамаг ухаанаа алдсан хөдөөний бүсгүйн амьдрал

Xорих анги болгонд шахуу уулын хэсэг буюу тариа ногооны аж ахуй, эсвэл мал сүрэг гэсэн зооны ялтнуудыг бодвол арай л илүү эрх чөлөөгөер хоригдлын нурууг тэнийлгэдэг газрууд байдаг билээ. Мааньт гэх мэт ширхэг ч модгүй газруудад ямар элэнцгийх нь уулын хэсэг гэж байх билээ. Тэнд харин мал аж ахуй хэмээх дэглэм дүрмээс ангид газрууд л байдаг юм. Хархорины хорих бол 2008 оныг хзртэл байнга уулын хэсэг ажиллуулж, тэндээ тогтмол 8-10 хоригдлыг байршуулан мод бэлтгүүлж гадагш дотогш нь ачуулдаг байв. Харин 2009 оноос Ногоон бүсийн хууль гарснаар Хархорины уулын хэсэг дампуурч татан буугджээ. 2001- 2003 оны хооронд Хархорины хорих ангид малын хулгайн хэргээр ял эдэлж, уулын хэсэгт мод кубэлж байсан Хишигт хэмээх нэгэн эрийн яриаг дор сийрүүлье.

“Би Хархорины уугуул иргэн учраас хянагч нар надад итгэл хүлээлгэн уулын хэсгийн бригадын даргаар томилсон юм. Миний доор 15 ялтан эр хоёр битүү палатканд өвөл зунгүй мод бэлтгэн “тайпилдаж” өдөр хоногийг өнгөрөөдөг байлаа. Манай уулын хэсэг Архангай аймгийн Хотонт сумын нутагт багтах Тэмээн хүзүүний амнаас дээшээ өгсөөд уулын битүү тагт ёстой л хэрээн дуу, хөрөөн дуу хоёроос өөр юу ч сонсогдохгүй зэлүүд газар оршдог байлаа. Би шоронгоос нормонд тавьж өгдөг ор хөнжлийн даавуу бүтээлэг, бахиал зэргийг тэндхийн ардуудад зарж наймаа панк их үсэргэдэг байлаа.

Тэгж яваад уулын хэсгийнхээ урд 10-аад км зайтай нутагладаг чих хатуутай, хөгшин эцэгтэйгээ цуг амьдардаг Цанлиг хэмээх 30 гаруй насны махлаг, тарган хүүхэнтэй танилцсан юм. Сүүлдээ тэр хүүхэнтэй маш их дотносч, долоо хоногт нэг удаа хоёр шил архи ганзагалж аваад л шөнө оройхон гэрт нь очиж, эцэгтэй нь хамт хуваан ууж согтоож унагаад дараа нь бүдүүн хүүхэнтэй загас наадуулж, хагссан биеэ хөнгөлдөг байлаа. Манай бригадад миний эзгүйд бусад ялтнуудыг ширүүн харж, чанга гараар зангидаж үлддэг Ядамсүрэн хэмээх чангаас дэглэм бууж ирсэн хүдэр залуу арыг маань дааж үлддэг байлаа. Түүнийх нь шанд би Ядмаад долоо хоног болгон 3 шил архи бэлнээр авчирч өгөх юм уу эсвэл мөнгийг нь өгдөг байв.

Гэтэл нэг удаа Ядмаа маань надад хандан “Хишгээ ах аа, би бараг арваад жил эм хүнтэй унтсангүй. Хулгайгаар мод зарж олсон 200 мянган төгрөгөө танд өгье?. Та намайг нэг эмэгтэй хүнтэй учруулаад өгөөч” гэх нь тэр. Яг тэр үед Ядмаа бид хоёр өдөр нь гурван машин мод сэжиггүй зарснаа тэмдэглэн хоёр ч шил архины цаана гараад сууж байсан юм. 200 мянган төгрөг гэдэг бол бага мөнгө биш. Би нэг хэсэг нэлээд эргэлзэж байснаа ерөөсөө өөрийнхөө очиж эдэлдэг бүдүүн хүүхнийг Ядмаатай сэмхэн учруулахаар эргэлт буцалтгүй шийдсэн юм. Ингээд хоёулаа архины халуунаар шөнө дөлөөр морьдоо эмээллэж, хоёр шил архи өвөртөлж аваад мордлоо доо. Цагийн дараа бид хоёр Цанлиг хүүхний гадаа дөрөө мулталлаа. Сурсан дадлаараа өвгөнийг нам согтоон унагаж орхиод Ядмаа бид хоёр гэрийн баруун хаяагаар ор засуулан унаад өглөө. Өвгөнийг хурхираад эхэлмэгц би Ядмааг ёврон “Хувцсаа тайлаад өвөрт нь яваад ор. Хүүхний чихэнд Хишгээ байна гэж хэлээрэй” гэж зөвлөв.

Энэ дашрамд өгүүлэхэд Ядмаа намайг бодвол вазелин шахуулж, . шаариг тавиулж, үс сүвлэсэн аварга том засаатай эр байсныг хэлэх хэрэгтэй. Ядмаа ч миний зөвлөснөөр чимээгүйхэн босоод Цанлиг хүүхний зүг яваад очлоо. Би ч чимээ чагнаад л хэвтээд байв. Тун удалгүй гэрийн зүүн талын уна хана нэлдээ үхэр шөргөөж байгаа юм шиг л нужигнаад явчихлаа. Тэгснээ тогооны эргэнэгний орчим өлгөсөн шанага газар унах тод чимээ гарав. Аварга том эрхтэнтэй Ядмаа маань бүдүүн Цанлиг хүүхнийг хэрхэн яаж эдлэхийг сонсохын тулд би толгойгоо өндийлгөв. Цанлиг бол бөх хүн шиг цулцгар зузаан гуятай, данх шиг том хөхтэй, тэр нь дороос данхраадаад олигтой хөдөлж болдоггүй байсан юм. Гэтэл гэнэт модон ор нь нураад уначих нь уу гэмээр начигнан шажигнаснаа л Цанлиг хүүхэн яг л онгон охин шиг, тэр тусмаа бөгсөө үнэлж гаршсан хотын биеэ үнэлэгч хүүхэн шиг гэв гэнэтхэн “Ооё ёёо ямар гоё юм бэ, Аймаар аймаар орж байна аа” хэмээн үгээ тасалдуулан амьсгаа давхцуулж хэлэх нь тодхон сонсогдлоо.

Түүгээр зогсохгүй ар араас нь тасралтгүй гиншин орилох чимээ гаргаж эхэлсэн аж. Сүүлдээ бүр тэр хоёр хажуудаа хоёрын хоёр хүн унтаж байгааг мартсан мэт аяглав. Цанлиг хүүхэн “Боль л доо, аймаар байна байна ш дээ, зөөлхөн л дөө” гэж анх удаа бэлгийн хавьталд орж буй онгон охин мэт, эс бөгөөс хүчиндүүлж буй өсвөр насны охин шиг л хашгичиж эхлэв. Гуч гарсан хүүхний ингэж орилогнох дуу миний сэрлийг дээд цэгт нь хүргэж, болдоггүй бор маань тушаал авсан цэрэг шиг гозойтол өндийж, өмд бүү хэл хөнжлийг нэвт цоолж гарах шахав. Эр эмийн ажилд элдвийг л үзсэн Цанлиг хүүхнийг ингэж орилогнож байхад Ядмаагаас харин хүний урманд ханиах дуу ч гарсангүй. Бараг арваад минут модон ор хэмхрэх шахам чихран хөдөлсний дараа шал пал , цүл цал хийх дуу загас цөөрмийн ус руу үсрэн наадаж байгаа мэт сонсогдож билээ.

Гэвч Ядмаагийн аварга эрхтэн олон жил жинхэнэ эм хүний сүв рүү орж байгаагүй болохоороо ч тэр үү махлаг хүүхний дээрээс буухгүй л байлаа. Цанлигийн гиншин яраглах дуунаас ч харахад тэр ч бас аварга том засаатай эрийг дээрээсээ буулгахгүй байх сонирхолтой бололтой. Лав л миний сонссоноор арав гаруй минут ийнхүү “ноцолдоход” Цанлиг хүүхэн хоёронтоо дур ханах шиг болсон юм даг. Тэрээр хоёронтоо дуу нь өндөрсч, гийнаснаа нэг хором чив чимээгүй болж байсан билээ. Тийнхүү дахин үүлэн борооны ажлын хэмнэл хурдасч эхлэхэд маань дуулгаваргүй эрхтэн маань өндийхтэй зэрэгцэн би ч гэсэн арван жил эм хүнтэй ойртож үзээгүй эр Цанлиг хүүхнийг хэрхэн яаж эдлэхийг харахын тулд толгойгоо өндийлгөв.

Модон ороо цуулах нь холгүй удтал тонгочсоны дараа нам чимээгүй болоход усан хулгана болтлоо хөлөрсөн Ядмаа хоёр хөл нь гуйван бууж ирснээ намайг ёвров. Би тэр чигээрээ босч гарч бие засчихаад буцаж ормогцоо Цанлигийн өвөр рүү шургаж орсон юм. Ядмаа тэр хоёр үнэхээр их хүч гаргаж энгэр зөрүүлсэн бололтой. Цанлигийн бүдүүн махлаг бие нь төдийгүй ор хөнжлийн даавуу нь ч чийг даасан байлаа. Гэвч азаргаа услах гэсэн би тэр зэргийн бэрхшээлийг үл тоож, бушуухан шиг л Цанлигийн дээр нь мордчихов. Ингээд гантайтал боссон эрхтэнээ умдаг руу нь шургуултал Цанлиг маш их гайхсан шинжтэй “Хишгээ, чиний наадах чинь яачихаа вэ. Босоогүй байгаа юм биш үү” хэмээн хэлснээ гараа явуулж эрхтэнийг минь барж үзсэнээ боссон азаргыг маань нэг барьчихаад гараа татчихав. Би ч ядраад байгаагаар шалтаглаж, хам хум хийсэн болж, бушуухан шиг өөрөө дур тавингуутаа хурдхан шиг дээрээс нь буулаа. Маргааш өглөө нь Цанлиг бид хоёрт цай хоол хийж өгч байх зуураа урд шөнийн явдлыг гадарласан шинжтэй Ядмаагийн хүрз шиг том гар руу байн байн хараад байж билээ.

Мөн угсруулж дур ханасандаа сэтгэл зүрх нь их л хөнгөрсөн бололтой бүдүүн махлаг биендээ баймгүй гялав шалав хөдөлж байсан нь санаанаас гардаггүй юм. Удалгүй бид ч явах болж, Ядмааг морьдоо эмээллэхээр гарсны дараа надаас “Танай энэ залуу чинь хэзээ суллагдах юм бэ” гэж их л тулган шаардсан өнгөөр асуув. Тэгснээ шууд л нүд рүү эгцэлж харж байгаад “Дараа ирэхдээ заавал хамт ирээрэй. Чамд өгдөг жаргалаа энэ залуугаас чинь аваад чи бид хоёр хэн хэн нь хэрэгцээгээ хангаад байж болно биз дээ” хэмээн миний мэддэг хөдөөний бүрэг ичимхий Цанлигаас гарамгүй эрс шийдэмгүй саналыг хэлж билээ. Би ч дуугүй толгой дохиж, дараа хамт ирэхээ түүнд амлалаа. Бид хоёрыг мордоход тэрээр ааруул ээзгий тус бүрт нь боож өгсөн ч ахиулан харвал Ядмаад боож өгсөн ааруул өрөм арай л их харагдаж байсан нь түүний сэтгэлийн илрэл байсан гэлтэй.

Түүнээс хойш би Ядмаад “Цаадахь чинь чамайг цаашаа гэхгүй ээ. Өөрөө бүр хоног тоолон хүлээж байгаа байлгүй” гэж хэлсэн бөгөөд зарим үед Ядмааг ганцааранг нь явуулдаг болсон юм. Сүүлдээ би ч зайгаа тавьж өгч, Ядмаа зав л гарвал Цанлигийн гэрт түүнийг орилуулан гиншүүлдэг болсон гэдэг. Ядмаатай жил орчим явалдсаны дараа Цанлиг жирэмсэн болж, есөн сарын дараа Ядмааг өвчөөд төрчихсөн үү гэлтэй адилхан хүү төрүүлж өгч билээ. Тэр хоёр дөрвөн жилийн дараа Ядмааг суллагдмагц нэг гэрт орсон бөгөөд одоо 5 хүүхдийн ээж аав болсон ч тачаал дур нь дундраагүй л гэнэ билээ.

ХОРИОТОЙ БҮС СОНИН