Янхан

Монгол оронд янхандалтай холбоотой асуудал замбараагаа алджээ. Юуны өмнө уншигч танд “янхан” гэсэн нэр хаанаас гаралтайг товч дурдая. Янхан гэдэг нь эртний Хятадын нэгэн жижиг хотын нэр ажээ. Энэ үг Хятадаас гаралтай гэж зарим түүхчид үздэг юм билээ. Гэхдээ эртний хаадууд байлдаан хийж эзэлсэн газраасаа охид, хатадыг нь дээрэмдэх, бэлгээр авах зэрэг олон хатдуудтай байсан тэгээд ч шивэгчин, бүжигчин, хундагчин гээд л хүний нийгмийн түүхэнд эмэгтэй хүн оролцоогүй түүх ховор. 

Бүсгүй хүн гэдэг бурханы урласан хамгийн том бүтээл. Учир нь бүсгүй хүн үгүй бол хүмүүн төрөлхтөн ч бас үгүй байх байсан биз. Гэвч энэ сайхан эрхэм нэр алдарыг зарим бүсгүйчүүд тээж явах хувьгүй ажээ.

Манай оронд хувьсгалаас өмнө буюу хувьсгалын дараах тав орчим жилийн хугацаанд хүрээнд хэдэн зуугаараа байрлах Хятад дэн буудлууд, зоогийн газрууд Хятад, Монгол янханууд олноороо үүсэх нөхцлийг бий болгож байсныг тэр үеийн ахмадууд дурсан ярьдаг.

Хүрээний хятадууд хар тамхи янхныг дэлгэрүүлж байсныг түүхчид ч бас дурссан байдаг. Захиргаадалтын үед янхан гэгч далд байжээ. Цэргийн ангиудаар л явна. Ямар сайндаа цээ-цээ-Цэцэгмаа, цэргийн ангийн Цэцэгмаа, аа-аа-Цэцэгмаа, ардын армийн Цэцэгмаа гэж цэргүүд шуугиж байхав дээ. Цэцэгмаа гэдэг нь Таванзуу гэж байхын Дарьгангын гудамжинд гэртэй байсан бүсгүй байж. Энэ үед Унгар, Чех, Орос мэргэжилтэнгүүдтэй явалддаг цуутай хүүхнүүд шуугиулж байжээ.

Монголд хамгийн түрүүнд жинс өмссөн хүн бол хогийн Цогзол байсан аж. Үнэндээ бол энэ Цогзол гэгч бүсгүй Унгарчуудтэй явалдсаныхаа буянд л жинс өмсөх хувьтай байж.

Тэр үед одоогийн СХД-ийн 18-р хорооны нутагт байрлах гадаадын мэргэжилтнүүд амьдардаг байранд Тунгаа гэгч бүсгүй мөн л Унгаруудтай явалдан биеэ үнэлэхдээ эхний хоног нь баруун хөлний туфлиэр маргааш нь зүүн хөлний туфлиэр биеэ үнэлдэг байсныг одоо ч ярьцгаадаг. Мөн амралтын газрууд бие биентэйгээ сүүлэрдэг газар болон хувирч байсан ажээ.

Монгол оронд ардчиллын салхи сэвэлзснээр бүх зүйл ил тод болж янхан ил зогсох боллоо. Одоогоор Монгол цустай бүсгүйчүүд Хятад улсын Бээжин хотод 60 гаруй янхан, Эрээн хотод 740 гаруй янхан, Оросын холбооны улсад 30 гаруй янхан, Польшид 10 гаруй янхан, Германд 10 гаруй янхан биеэ үнэлж байна. Манай улсад ч Хятадаас 20 орчим, Оросоос долоон янхан Украйнаас нэг янхан, Солонгосоос дөрвөн янхан ирж биеэ үнэлж байгаа тухай нэгэн төрийн бус байгууллага судалгаа гаргажээ.

Зах зээлийн үед гомо, лесби олширсон юм. Гомо гэдэг нь монголд саяхан гарсан ч зүйл биш. Үнэндээ бол шарын шашин дэлгэрснээс хойш орж ирсэн зүйл юм байна. Хүрээ хийдэд шавилан суудаг лам нар, тодруулвал 15-р зуунаас 19-р зууны дунд үе хүртэл лам нарыг, эмэгтэй хүнтэй суулгадаггүй байсан болохоор, өөр хоорондоо явалддаг болсон. Үүнийгээ банди, шуумар гэж нэрлэдэг байсан түүхтэй. Шуумар нь бандиа бусдаас өмөөрч зодолддог байсан. Тэгэхээр банди гэдэг нь биеийн хүчний хувьд арай туниа муутай эмэгтэйлэг нэгэн ажээ.

Орчин үеийн манай шарын шашинд ийм зүйл байхгүй ч өнөөгийн монголын эрэгтэйчүүд, эмэгтэйчүүдийн хорих ангид ял эдлэж байгаа иргэдийн дунд банди, шуумар, лесби нар хэвээр байсаар л байна.

Настай авгай нараас мөнгө авч явалддаг эрчүүд ч олширч. Өдгөө эрэгтэй янханы анхдагч нь жуулчны баазуудын морь хөтлөгч нар юм. Монголд байгаа жуулчны баазууд морь хөтөлдөг залуусаа авахдаа царай зүс бие бялдраар гологдохгүй залуучуудыг сонгож авдаг. Гадаадын эмэгтэй жуулчид монгол
залуугийн амтыг үзэхийг хүсэлгүй л яахав дээ. Голдуу япон солонгос хүүхнүүд монгол залуусын биеийг үнэлүүлдэг байх юм. 2004 онд морь хөтлөгч нэгэн залуу өөрөөсөө 14 насаар эгч япон бүсгүйд биеэ үнэлэн улмаар даамжран амьдрахаар япон явж байжээ.

Биеэ үнэлэгч залуус нэгдүгээрт, цэвэрхэн байх ёстой гэнэ. Дараа нь залуухан байж л эрэгтэй янхны шалгуурт тэнцдэг ажээ. Эцэст нь гэвэл мэдээж том эрхтэнтэй байх ёстой. Энэ талаар зарим эх сурвалжид ч дурдсан байдаг. Эрэгтэй биеэ үнэлэгч нарт тухайлан нэр заасан буудал байдаггүй ч дажгүйвтэр буудлуудыг сонгодог гэнэ. Харин үнэ төлбөрийн хувьд үзүүлэх үйлчилгээнээсээ шалтгаалан 50.000-200.000 мянган төгрөгийн хооронд хэлбэлздэг байна. Энэ бүхнээс үзвэл янхандах нь нэгэн төрлийн мэргэжил болон хувирч улам бүр хөгжиж байна.
Нэрээ нууцалсан биеэ үнэлэгч ярихдаа одоо бид нар албан байгууллагатай адил цалин авдаг болсон. Сардаа хоол, унаа, нүүр будагны мөнгөнөөс гадна 250 мянган төгрөг цалин авдаг. Хэрвээ ажил тасалбал цалингаасаа хасуулна, биеэ үнэлсэн мөнгөө нууж болохгүй, шинэ охид бол бага цалин авна, гачигдал зовлон тохиолдоход туслана. Тусгай мөнгө хураагч нартай. Тэд маань машинтай, биднийг хамгаалдаг гэж ярьж байх юм.

Янхандалт бол гэмт хэрэг гарах нэгэн том шалтгаан гэж цагдаагийнхан үздэг. Янхан авахад олонх нь архи ууна, удалгүй хүн амь, дээрэм, танхай, хулгай болж хувирна. Улсын хэмжээнд янхантай холбоотой хүн амины эзэнгүй хэргүүд нилээд бий. Энэ бол эрүүгийн ертөнцийн далд амьдрал юм.

Үүнээс гадна Хятад, Солонгос иргэдэд биеэ үнэлж байгаа монгол охид ч их болж. Тэд дээрхтэй адил зохион байгуулалтад одоохондоо ороогүй бөгөөд бор зүрхээрээ л явж байна. Ялангуяа хятад иргэдтэй учрахдаа бэлгэвч хэрэглэдэггүйгээс хүүхэдтэй хоцрох нь ч элбэг байдаг байна. Хятадын зам засварын анги, тоосгоны үйлдвэрүүд, Налайх дахь хятадын нүүрсны амууд, Хятадын алтны уурхайнууд, Хятадын оёдлын үйлдвэрүүд, Хятадын барилгын компаниуд, орон нутаг дахь Хятадын модны цехүүд гээд л хаа сайгүй иймэрхүү явдал газар авсаар байна.

Өдөржингөө ажилласан хятад иргэд орой нь ажлынхаа местэн дээр буюу баригдаж байгаа барилгын подволд монгол охидыг ёстой л нэг бөөндөнө гээчийг хийдэг сурагтай.

Нэгэн жишээ сонирхуулахад, Сэлэнгэ аймгийн Бугантад үйлдвэрлэлээ явуулдаг Хятадын савхны үйлдвэрт олон монгол охид хужаа нарын хүүхдүүдийг төрүүлж үлдсэн байх юм.

2005 онд энэ савхны үйлдвэр нь шатсан гэдэг. Тус үйлдвэрт нийтдээ 70 орчим монгол ажилчид ажилдагаас 50 гаруй нь охид, хүүхнүүд байсан байна. Налайх дахь хятад иргэдийн нүүрс олборлодог амуудад монгол бүсгүйчүүд 5000 мянган төгрөгөөр, эсвэл таваас долоон шуудай нүүрсээр биеэ үнэлдэг аж. Харин Улаанбаатарыг тойрсон тоосгоны үйлдвэрүүдэд хоногийн хоёроос таван мянган төгрөгөнд үнэлж байх жишээтэй. Заамарын алтны уурхайн нинжа нар дунд шанага шороогоор биеэ үнэлдэг бүлэг хүүхнүүд ч гарч ирсэн хөгтэй явдал чих дэлслээ.

Даанч харамсалтай. Харийнхны хэдэн бор халтар төгрөгөнд хууртан халх цусаа бузарлагч Монгол охид маань ийм мөчидхөн бодолтой болсонд өр өвдөм. Эдгээр бүсгүйчүүдийн ихэнх нь амьдрахын эрхэнд гэж өөрийгөө хаацайлдаг юм билээ.

1921 оны дараа монгол орны хүн амын тоо 600 мянгад хүрэхтэй үгүйтэй байсан. Тэдний дийлэнх нь арьс өнгөний өвчтэй байснаас тухайн үеийн төр засаг, орос ах нартай хамтран нэгдсэн ажиллагаа явуулаж эмчилж байсан түүхтэй. Энэ үеийн нийгмийн замбараагаа алдсан бэлгийн хавьтлын талаар дурссан цөөнгүй зохиол, бичиг баримт байдаг.

Өнөөдрийн Монголын хувьд арьс өнгөний өвчин, тэр дундаа заг хүйтэн, тэмбүү, ДОХ-оор өвчилсөн хүмүүсийн тоо ихсэж байгаа нь монгол бүсгүйчүүд сексийн соёлгүй, бэлгэвч хэрэглэж заншаагүйтэй холбоотой гэж оросын мэргэжилтэн Андериэ ярьж байх юм.

Дээдсийн хүрээлэн